Klimaatverandering heeft impact op ons cultureel erfgoed. Vaak wordt het als bedreiging gezien. Linde Egberts, coördinator kennisstrategie bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, pleit in haar keynote speech tijdens de Kraaiennestdag voor een andere benadering: ‘Kijk niet alleen krampachtig naar behoud van ons cultureel erfgoed. Zie de dingen in perspectief.’
‘Erfgoed bezoek ik alleen tijdens mijn vakantie. Eens of oneens?’, luidt de eerste stelling die Egberts voorlegt aan de zaal. Bijna iedereen is het daarmee oneens. Volgende stelling: ‘Erfgoed is iets van het verleden.’ Wederom oneens, vinden de meesten. ‘Bij klimaatverandering denk ik niet gelijk aan erfgoed.’ Die laatste stelling zorgt voor meer twijfel. Toch is het onderwerp van deze keynote voor de meeste deelnemers niet helemaal nieuw.
Vakantiebestemming Venetië staat bekend om zijn cultureel erfgoed. Deze stad loopt ernstige schade op door klimaatverandering. Ook de Amsterdamse grachtengordel merkt de invloed van de stijgende zeespiegel. Door wisselende waterstanden kampt de grachtengordel bijvoorbeeld met paalrot. Egberts laat foto’s zien uit Valkenburg. In juni 2021 trad hier de Geul buiten haar oevers door extreem weer. ‘Dat het bebossen van de hellingen rondom Valkenburg de schade had kunnen beperken, haalde het nieuws. Maar eigenlijk is dat al een bekend verhaal. Terrassenlandbouw wordt in dit gebied al eeuwenlang bedreven.’
Een andere waardering van ons erfgoed
‘Collectieve herinneringen veranderen met de tijd. Erfgoedwaardering verandert’
Gebouwen blijven niet zomaar 2000 jaar staan. Ze blijven staan omdat mensen besluiten dat ze het de moeite waard vinden om ze te behouden. Maar motieven veranderen. Egberts laat een pand uit 1892 zien: de schouwburg in Amsterdam. In 1958 werd het vanwege de classicistische gevel beschermd als gemeentelijk monument. Achter die façade had echter iets heel anders plaatsgevonden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het een verzamelplaats voor Joden. In 2016 werd het gebouw daarom bestempeld als rijksmonument, als plek van herinnering en herdenking. Egberts: ‘Collectieve herinneringen veranderen met de tijd. Erfgoedwaardering verandert.’
Dat is ook zo in de museumwereld. Museumstukken, die tijdens de koloniale periode onterecht werden meegenomen uit andere landen, worden nu teruggeven. ‘Met erfgoed wil je het verleden een plek geven in het heden.’ Erfgoed behouden lijkt een nobel streven, maar steeds gaan er bepaalde maatschappelijke opvattingen van dat moment achter schuil. Soms roepen die opvattingen decennia later protesten op en worden standbeelden omvergeworpen. Egberts haalt het voorbeeld aan van de Hollandse Waterlinie. ‘Mooi dat het werelderfgoed is geworden. Maar wat geven we daarmee impliciet óók mee aan onze kinderen? Dat Drenthe niet het verdedigen waard is? Geen wonder dat jongeren en minderheden soms kwaad worden.’
Ideaalplaatje
Gebouwen en musea zijn bekende categorieën erfgoed. Maar wat te denken van Nationaal Park De Hoge Veluwe? Ooit was dit een boerenlandschap. Het werd kaalgegraasd, waardoor de wind vrij spel had en er zandduinen ontstonden. ‘Nu voldoet het aan het ideale plaatje dat stedelingen hebben van de natuur. Totdat er een wolf opduikt. Past een wild dier wel in ons plaatje van geïdealiseerde natuur? Het strookt niet met de veiligheid die we wensen voor wandelaars. Discussies rondom de wolf laten zien hoe complex zo’n vraagstuk is.‘
Klimaatadaptatie
‘Het feit dat we erfgoed bewaren, zegt alles over hoe wij het heden in de toekomst willen vormgeven’
Het is prachtig om het verleden te willen behouden voor toekomstige generaties. Maar soms maakt een beschermde status klimaatadaptatie lastig. Een natuurgebied is beter beschermd tegen natuurbranden wanneer je bufferzones aanlegt, vegetatie vervangt of stukken bos preventief afbrandt. In de Spaanse provincie Extremadura gaat klimaatadaptatie en het terugbrengen van het historische landschap hand in hand. Boeren leggen opnieuw wijngaarden en hoogstamboomfruit aan om een mozaïek te creëren. Een gevarieerd landschap is veerkrachtiger dan een monocultuur.
‘Knappe knoppen verzinnen steeds slimmere oplossingen, maar die passen lang niet altijd in het cultuurlandschap dat mensen willen. Laten we vooral niet overal erfgoed de schuld van geven als obstakel voor de ruimtelijke ontwikkeling. Zie de dingen ook in perspectief. We koloniseren de toekomst ook met ons vlieggedrag, bijvoorbeeld. Wees zuinig op erfgoed: het is kwetsbaar en vergankelijk.’
Stadscomedian Hans Gommer maakte hier een passende haiku over:
Erfgoed stil en trots
Klimaat wijzigt snel en groot
samen waakzaam zijn
Speciale editie de Lichtkogel
Ter gelegenheid van het 15-jarig jubileum is een speciale editie van de Lichtkogel uitgebracht, met dezelfde titel: ‘Cultureel erfgoed in tijden van klimaatverandering’. Meer lezen? Klik op deze link of stuur een e-mail naar lichtkogel@rws.nl.
Veerkrachtige toekomst
‘Het feit dat we erfgoed bewaren, zegt alles over hoe wij het heden in de toekomst willen vormgeven. Erfgoed is tegelijk een bron van kennis: het laat zien hoe mensen zich in het verleden aanpasten. Soms kun je de historische objecten zelf niet bewaren maar wel een verwijzing ernaar opnemen in het landschap. Symbolen zijn ook de moeite waard om te behouden.’ Als je erfgoed niet kunt of wilt behouden, kun je er andere dingen mee doen. Denk aan het Landschaftspark in Duisburg. In dit hoogovencomplex werd vroeger ijzererts verwerkt. Nu is het een park waar je kunt wandelen, klimmen en duiken in de voormalige gasopslag. ‘Mijn hoop is dat monumenten iets vertellen over wortels en identiteit, en ons tegelijkertijd aanzetten tot creativiteit voor een veerkrachtige toekomst.’
