De komst van de Afsluitdijk heeft Nederland veel goeds opgeleverd, maar voor de vispopulaties in ons land was het funest. Met de Vismigratierivier proberen onder anderen Wouter van der Heij en Bart Noordman deze ‘ecologische ramp’ te herstellen. ‘Het is waanzinnig tot welke resultaten samenwerking tussen ecologen en technici kan leiden.’
Er was een tijd waarin honderdduizenden zalmen in onze binnenlandse wateren zwommen. Waarin er zó veel spieringen waren, dat boeren hun akkers er maar mee bemestten. En waarin we nog een eigen, Nederlandse haringpopulatie hadden.
Het was de tijd van de Zuiderzee.
'De grootste ecologische ramp'
‘Laten we één ding vooropstellen: de Afsluitdijk is een werk waarop Nederland trots mag zijn. Maar vanuit ecologisch perspectief noem ik het vaak de grootste ramp die we ooit hebben meegemaakt’, verzucht Wouter van der Heij, marien ecoloog en waarnemend directeur bij de Waddenvereniging. Dat heeft een goede reden: de Zuiderzee was een overgangsgebied tussen zout en zoet water, wat voor bepaalde trekvissen ideaal was om te paaien. De Afsluitdijk sneed dit brakke gebied dwars doormidden en vormde zo een barrière tussen een zoute Waddenzee en een zoet IJsselmeer. ‘Met als gevolg dat vissen hun route hier niet konden afmaken, en verdwenen.’
Toen Rijkswaterstaat rond 2010 plannen maakte om de Afsluitdijk te versterken, en daarbij ook de regio uitnodigde mee te denken, wist Wouter: dit is het moment. ‘In onze ogen was alleen versterken niet goed genoeg. Er was ook aandacht nodig voor herstel van de ecologie. Zo kwamen we met het idee om een gat in de dijk te maken.’
'Aandacht voor andere doeleinden, zoals ecologie, is niet meer weg te denken'
De Vismigratierivier
Het idee werd aangenomen, de financiering was rond en al snel konden Wouter en zijn collega’s aan de slag met het verder uitwerken van de plannen. Om er ook zeker van te zijn dat alles verantwoord was – want laten we eerlijk zijn, een gat in een dijk aanbrengen klinkt niet bepaald veilig – haakte 6 jaar geleden onder anderen Bart Noordman aan, adviseur constructieve waterbouw bij Rijkswaterstaat.
‘Het borgen van onze waterveiligheid heeft altijd prioriteit’, vertelt Bart. ‘Maar aandacht voor andere doeleinden, zoals ecologie, zoet water vasthouden, water afvoeren en scheepvaart doorlaten, is niet meer weg te denken.’ In de praktijk is het vaak nog knap lastig om deze functies gelijktijdig te vervullen. Zo kun je bijvoorbeeld geen vissen doorlaten terwijl je een waterkering bij hoogwater uit voorzorg sluit. Bart: ‘Dit zorgt voor een spanningsveld waarin je continu op zoek moet gaan naar het beste van beide werelden.’
Gelukkig was er in dit geval sprake van een goede samenwerking en stond iedereen open voor elkaars inzichten. Zo ontstond er uiteindelijk een goed afgewogen balans. Een kilometerslange slingerende ‘rivier’, dwars door de Afsluitdijk, die zoet en zout water weer met elkaar verbindt: de Vismigratierivier.
'De motor achter het systeem is het getij'
Van zout naar zoet, van eb naar vloed
In principe is de Vismigratierivier ontworpen voor 12 vissoorten die, hoewel in sterk afgenomen aantallen, na 90 jaar nog steeds in onze wateren zwemmen. Dat zijn heel verschillende soorten: van de stekelbaars, een klein visje van 3,5 cm, tot de steur die wel 3,5 m lang kan worden. En van de zalm, die zonder problemen tegen sterke stroming in kan zwemmen, tot de jonge paling die zich alleen maar mee kan laten voeren. Allemaal kunnen ze straks, 24 uur per dag, de oversteek maken.
‘De motor achter het systeem is het getij’, legt Wouter uit. ‘Bij eb, wanneer het water in de Waddenzee lager staat dan in het IJsselmeer, stroomt er zoet water uit het IJsselmeer door het gat in de Afsluitdijk. Dit lokt de vissen in de Waddenzee. Bij vloed gebeurt natuurlijk het tegenovergestelde; dan stroomt zout water door het gat de andere kant op. Door de stroming kunnen dan zelfs de kleinste palingen meeliften naar binnen. Zo gaat dat de hele dag door: het water loopt op en terug, en vissen zijn vrij om te zwemmen.’
Reis door de Afsluitdijk
Eenmaal in het gat in de Afsluitdijk komen de vissen in een omgeving met grote stenen op de bodem. Daar kunnen ze even rusten tijdens hun reis. ‘Dat is een mooi voorbeeld van hoe we samen tot een balans kwamen’, lacht Bart. ‘Vanuit waterveiligheid wil je namelijk een glad en sterk bodemprofiel, anders krijg je mogelijk uitspoeling of het risico dat een waterkering niet goed sluit. Maar vissen willen liever een bodem met variërende hoogtes. We vonden elkaar in een ontwerp met stenen die vastgelegd zijn in beton.’
Na het gat, op weg naar het IJsselmeer, volgt voor de vissen eerst de waterharmonica: een slingerende ‘rivier’ van 4 km. Althans, dat is straks de bedoeling, want dit is het enige onderdeel van de Vismigratierivier dat nog niet aangelegd is. ‘Deze ‘rivier’ is zo ontworpen dat de hoeveelheid zout steeds meer afneemt. Zodat het IJsselmeer te allen tijde zoet blijft’, legt Bart uit. ‘Bovendien kunnen vissen zo geleidelijk wennen aan de overgang naar het zoete water,’ voegt Wouter toe, ‘op een zo natuurlijk mogelijke manier.’
'Ik hoop dat het een exportproduct kan worden'
Unieke innovatie
Dus, zullen we in 2025, wanneer de volledige Vismigratierivier naar verwachting af is, net als vroeger weer over de zalmen lopen? ‘Dat durf ik nog niet te zeggen’, lacht Wouter. ‘Maar de hoop is natuurlijk wel dat de populaties weer toenemen, ja. We zijn bij wijze van spreken van 100 naar 1 gegaan na 1933; het zou al een flinke stap zijn als we door deze maatregelen de 5 of 6 weer aantikken.’
Ook Bart is erg hoopvol over het eindresultaat. ‘Dit is uniek. Nergens anders ter wereld vind je iets wat lijkt op de Vismigratierivier. Als de effectiviteit straks wordt bewezen, hoop ik echt dat het een exportproduct gaat worden.’ Een laatste kanttekening die Bart daarbij wil maken, is dat ze dit resultaat nooit hadden kunnen bereiken zonder de goede samenwerking. ‘Alles valt of staat met een goede verstandhouding op persoonlijk niveau, een open blik en de wil om elkaar te begrijpen. Dat is lang niet altijd een vanzelfsprekendheid, maar hier gelukkig wel. Het was onze succesfactor.’
Het initiatief voor de Vismigratierivier komt van de Waddenvereniging, It Fryske Gea, Sportvisserij Nederland, NetVISwerk en coalitie het Blauwe Hart Natuurlijk. Het project wordt in opdracht van de provincie Fryslân uitgevoerd en is financieel mogelijk gemaakt door de provincies Noord-Holland en Fryslân, de rijksoverheid, het Waddenfonds, LIFE IP Deltanatuur, Natura2000, de Nationale Postcode Loterij en Connecting Europe Facility transport (CEF).
Wil je meer weten over de vismigratierivier? Kijk op Vismigratierivier Afsluitdijk of www.vismigratierivier.nl.
Mogen we je nog een paar vragen stellen over dit Jaarbericht? Klik dan hier.
