Wat kan Rijkswaterstaat leren van kunstenaar Daan Roosegaarde? In zijn kunstwerken combineert Daan social design, kunst en technologie in de openbare ruimte. Licht speelt vaak een grote rol. Zo ook op de pikdonkere Afsluitdijk waar hij met ‘Lichtpoort’ ’s nachts de reflectie van koplampen benut om het kunstwerk zichtbaar te maken. Zijn advies? “Neem schoonheid als uitgangspunt!”
Waarom die nadruk op schoonheid, terwijl er zoveel ruimtelijke opgaven liggen?
Praat je over de toekomst, dan gebruiken we alsmaar woorden als energieneutraal, stikstofreductie, klimaatopgave, toekomstbestendigheid. Allemaal woorden waar je niet blij van wordt. De nieuwe generatie bereik je echt niet met negativiteit. We moeten juist creatief zijn als we problemen op willen lossen.
Hoe maak je van iets negatiefs iets positiefs?
Schaarste is geen reden om alles minder te willen doen. We hebben verbeelding en collectieve ervaring nodig om vooruit te komen en een verandering te laten zien. Daar worden we blij van. Afgelopen september deed Leiden 's nachts massaal het licht uit vanwege mijn project ‘Seeing stars’. Om de sterren goed te kunnen zien moet het donker zijn. Je doet het licht uit en bespaart daarmee energie en wat je terugkrijgt is een fraaie sterrennacht. ‘Seeing stars’ gaat over de schoonheid van schaarste. De tijd van meer, meer, meer is voorbij. Maar ook daar kun je iets moois mee doen.
Hoe definieer je schoonheid?
Schoonheid heeft een dubbele betekenis. Het zegt iets over mooie ontwerpen, die tot de verbeelding spreken. Schoonheid gaat ook letterlijk over kwaliteit van de leefomgeving: schone lucht, schoon water en schone ruimte. Die schoonheid moeten we centraal stellen als we een dijk, een stad of een weg bouwen. Woon je langs de snelweg, dan inhaleer je 17 sigaretten per dag zonder zelf te roken. Laat je lantaarnpalen de hele nacht branden, terwijl er nauwelijks verkeer passeert, dan verspil je energie en verstoor je het duister. Dat móet schoner kunnen.
Hoe zie je de rol van Rijkswaterstaat?
Nederland is eigenlijk 1 groot kunstwerk, niet alleen artistiek maar ook civieltechnisch. Het werk van Rijkswaterstaat is daarin prominent. Dat schept een verantwoordelijkheid. Neem je de Afsluitdijk, dan heb je het eigenlijk over onze Eiffeltoren. Over ons Manneken Pis. Het is niet zomaar een dijk. Willen we de iconische waarde behouden, dan moeten we nog veel meer thema’s koppelen. Met lineair werken redden we het niet meer in Nederland.
Wat kan kunst toevoegen in gebiedsprocessen?
Mensen moeten vaak wennen aan ideeën. Het is goed om te horen wat er leeft, maar tegelijkertijd is de algemene mening ook niet altijd de maat der dingen. Stel je lanceert een radicaal idee in een project. Dan ontstaat er weerstand. Leg je vervolgens uit wat de bedoeling is en wat de gedachte erachter is, dan blijken mensen er toch wel oren naar te hebben. Dan is het idee minder radicaal dan eerst gedacht. Na mijn project Lichtpoort op de Afsluitdijk kreeg ik vaak de vraag waarom niet alle lantaarnpalen kunnen worden aangelicht door koplampen. Schoonheid zet veranderingen in gang.
Hoe kwam Lichtpoort op de Afsluitdijk tot stand?
De afgekeurde Afsluitdijk moest weer veilig en toekomstbestendig worden. Als onderdeel daarvan mocht ik voorstellen doen om óók de iconische waarde van de Afsluitdijk te versterken. Mijn eerste voorstel was om de maximum snelheid naar 30 km/u te verlagen. Weggebruikers raasden toen nog met 130 km p/u over 1 van de mooiste plekken van Nederland. Maar met een lagere snelheid ervaar je het landschap pas echt. ‘Heb je nog meer voorstellen?’, vroeg de minister.
Hoe kwam het tot een plan?
De opdracht was om de toekomstwaarde te versterken met elementen van licht, poëzie, duurzaamheid en veiligheid. Een voorwaarde was dat er – vanwege onderhoud - geen technologie aan te pas kwam, zoals sensoren of LED. Zo kwamen we op het idee om het licht van de koplampen te gebruiken om de contouren van de 60 torens op de sluiscomplexen te reflecteren. Als je er doorheen rijdt zie je dan de blauwdruk van architect Dirk Roosenburg oplichten als een futuristisch landschap. En dat allemaal energieneutraal en zonder extra lichtvervuiling. Het plan viel goed. Zo goed dat de actiegroep tegen de mogelijke lichtvervuiling zichzelf kon opheffen.
Stel je was zelf minister, hoe zou je de problemen van deze tijd aanpakken?
We zitten midden in een omschakeling naar groene energie. Kijk dan eens op een andere manier naar je investeringen. Heb je 200 miljoen euro geraamd voor de wegverlichting van je netwerk? Dan zou ik zeggen: investeer het budget dan vooral in paden en wegen die zichzelf overdag opladen en ’s avonds gratis licht geven. Verder zou ik als minister een proeftuin instellen voor het oplossen van alle grote problemen. 1 % van het budget zet je in voor het ophalen van lokale ideeën bij bouwbedrijven en lokale overheden. Ik zeg: wil je veranderingen? Doe het dan altijd samen!
Ontbreekt het in de openbare ruimte aan saamhorigheid?
Ja! Mensen zijn boos en bang. De kracht van een goede openbare ruimte is de verbondenheid met de wereld eromheen. Dat gaat niet vanzelf. Je ziet Nederland verstarren. Iedereen gaat voor zijn eigen gelijk. Ik vind het een groot gemis dat er nauwelijks visie is. Denk maar eens terug aan de Watersnoodramp van 1953. Er werd een team gevormd van mannen en van vrouwen om een Deltaplan te maken. Er werd geld bij elkaar gebracht en vervolgens ging het hele landschap op z’n kop. Zo’n plan mis ik voor de toekomst. Kijk naar COVID, naar sociale isolatie, energie, watermanagement, woningbouw. Visie lijkt wel een vies woord, maar als je de toekomst niet met schoonheid kan verbeelden, dan kun je ook niet bouwen. Een visie brengt daar rust in.
Waterlicht overstroomt Slot Loevestein (2022)
Een virtuele overstroming met blauw licht toonde hoe een stijgende waterspiegel er uit zou kunnen zien. De combinatie van Waterlicht met het middeleeuwse slot en vesting vraagt op een sensationele manier aandacht voor de mogelijke gevolgen van de opwarming van de aarde.
Lichtpoort op de Afsluitdijk (2017)
Het permanente kunstwerk de Lichtpoort luidde in 2017 de grootscheepse renovatie van de Afsluitdijk in. De koplampen van passerende auto’s op de A7 reflecteren de lijnen van de heftorens van de Lorentzsluizen en Stevinsluizen, aan beide zijden van de dijk. Zo lichten de contouren van 60 torens op in het duister. Het kunstwerk benadrukt daarmee de iconische waarde van de Afsluitdijk.
Sterrennacht (2014)
In het 600 meter lange ‘Van Goghpad’ aan de rand van Eindhoven zijn duizenden fonkelende, gekleurde steentjes verwerkt. De steentjes in het fietspad laden zich op in het daglicht. In het donker leiden ze de fietser over een verlicht pad in een patroon van de Sterrennacht van Vincent van Gogh.
