Satellietdata helpen bij instandhoudingsopgave Rijkswaterstaat

Het lijkt op het eerste gezicht wat vreemd om vanaf honderden kilometers afstand te kijken naar verzakkingen of naar verandering van brugdelen, terwijl die zó dichtbij zijn. Toch is dat precies wat Rijkswaterstaat al jaren doet. De stroom beelden kwam de laatste jaren voor een groot deel van twee Europese Sentinel-1-satellieten. Maar één viel in 2021 uit door technische problemen en de ander vliegt nog wel, maar is allang aan het einde van de levensduur. Daarom is in december 2024 vanuit Frans-Guyana een derde Sentinel-1-satelliet in een baan om de aarde gebracht. Hierdoor komen er nu weer vaker beelden beschikbaar.

Meten op afstand

Rijkswaterstaat is een van 260.000 gebruikers wereldwijd van deze satellietdata. Zo maakt het Remote Sensing-team van adviseur Gert Mulder er dankbaar gebruik van. Remote sensing betekent letterlijk meten op afstand. ‘Dat kan ook met vliegtuigen of drones’, legt Mulder uit. ‘Maar mensen en middelen zijn schaars en inzet van satellietdata is veel efficiënter. Je hoeft bijvoorbeeld geen piloten op pad te sturen.’ Mulder vertelt dat het mogelijk is om tien jaar terug te kijken in de tijd. ‘Door beelden te vergelijken zien we bijvoorbeeld of de grond beweegt. Bodemdaling kan grote gevolgen hebben voor wegen, vanwege het ontstaan van gaten en scheuren. Maar ook voor de betrouwbaarheid van dijken is bodemdaling belangrijk. Door dit goed in de gaten te houden, zien we eventuele schade eerder aankomen, kunnen we prioriteiten stellen en aan preventief onderhoud doen.’

Op de millimeter nauwkeurig

Remote sensing vermindert de kans op onaangename verrassingen, zoals bij de Prinses Margriettunnel. Eind 2022 kwam door druk van het grondwater een deel van de tunnelbak omhoog, met schade aan het wegdek tot gevolg. Deze schade was dermate ernstig dat de weg moest worden afgesloten. De Prinses Margriettunnel werd niet actief gemonitord, omdat niets bekend was over dit probleem. Bij alle inspecties die sinds de ingebruikname van de tunnel in de jaren zeventig plaatsvonden, werd namelijk nooit schade geconstateerd. Er is inmiddels een lijst opgesteld met tunnels die qua constructie op de Margriettunnel lijken. ‘Deze monitoren we wel, met hulp van remote sensing’, zegt Mulder. ‘Zodoende kunnen we tot op de millimeter nauwkeurig zien of hier hetzelfde verschijnsel optreedt. Als dat zo is, kunnen we tijdig ingrijpen en een veilige doorgang blijven waarborgen.’

Nieuwe vorm van dienstverlening

Mulder noemt als groot voordeel van deze werkwijze dat er geen inzet van inspecteurs nodig is op locatie. ‘Het is dus ook niet nodig om wegen af te sluiten, zodat inspecteurs veilig hun werk kunnen doen.’ Omdat Rijkswaterstaat voor een enorme instandhoudingsopgave staat, is het volgens hem ook zaak om deze innovatieve manier van data verzamelen een vast onderdeel te maken van onderhoudsprocessen. Om het andere teams makkelijk te maken, werkt de afdeling van Mulder aan een nieuwe vorm van dienstverlening. ‘Een soort loket waar teams binnen Rijkswaterstaat terecht kunnen met vragen waarop we met satellietdata een antwoord kunnen geven.’

Verontreiniging detecteren

Jack Hagen, adviseur bij het Hydro Meteo Centrum (HMC) van Rijkswaterstaat in Middelburg is ook een afnemer van satellietdata. Om mogelijke olieverontreiniging op de Noordzee te detecteren en vervuiling van kwetsbare natuur in kustgebieden te voorkomen, gebruiken hij en zijn team satellietdata uit het cleanseanet-programma van het European Maritime Safety Agency (EMSA). ‘Het grootste deel van deze data komt van de Sentinel-1-satellieten’, geeft Hagen aan. ‘De beelden zijn een goede aanvulling op de luchtsurveillance van de kunstwacht. We gebruiken overigens ook satellietbeelden om de Antillen te monitoren. Daarbij werken we samen met de kustwacht van Caribisch Nederland.’

Maatschappelijke meerwaarde

Coco Antonissen, programmamanager bij het Netherlands Space Office (NSO), juicht deze ontwikkelingen van harte toe. Een van de doelstellingen van dit ruimtevaartagentschap van de rijksoverheid is namelijk om het maatschappelijk gebruik van satellietdata te bevorderen. ‘Veel beleidsmakers weten niet wat je allemaal met satellietbeelden kunt doen. Om hier verandering in te brengen, organiseren we workshops, presentaties en introductiebijeenkomsten.’ Daarnaast begeleidt het NSO pilotprojecten, waarbij het ook optreedt als medefinancierder en helpt bij de uitvoering. Antonissen vertelt dat het NSO zelf geen producten of diensten ontwikkelt. ‘Wel werken we regelmatig samen met bedrijven, kennisinstellingen en Rijkswaterstaat. Zo hebben we in het landelijk gebied bodemdaling in kaart laten brengen. Ook veranderingen rondom waterwegen monitoren we. Denk aan begroeiing of illegale bouwwerken op de oevers, zoals steigers. Rijkswaterstaat loopt echt voorop in het gebruik van satellietdata.’

Opgaven het hoofd bieden

De inzet van satellietdata helpt op allerlei manieren om maatschappelijke opgaven het hoofd te bieden. Antonissen: ‘Marktpartijen gebruiken satellietdata bijvoorbeeld om voor gemeenten en netbeheerders verzakkingen van kades, gasleidingen of riolering te monitoren. Maar je kunt ook de stijging van de zeespiegel, ontbossing, overstromingen of plekken waar sprake is van hittestress in de gaten houden. Om hier vervolgens tijdig op in te spelen, maatregelen te nemen en de veiligheid te borgen. Dankzij de beeldenstroom is het ook mogelijk om bij te houden of maatregelen het gewenste effect hebben.’ Antonissen ziet toekomst in het gebruik van Artificial Intelligence (AI). ‘Slimme algoritmen zijn zonder tussenkomst van mensen in staat om razendsnel grote hoeveelheden satellietdata te analyseren. Zo kan eerder alarm worden geslagen als dijken, wegen en bruggen dreigen te verzakken.’

Voor volgende generaties

Er is kortom aan mogelijkheden geen gebrek en ook pilotprojecten zijn er genoeg. Veel van deze projecten slagen, maar Antonissen ziet ook dat ze niet altijd een vervolg krijgen. ‘Dat komt bijvoorbeeld omdat er niet genoeg geld voor is of omdat niet alle stakeholders op de juiste manier zijn meegenomen.’ Ze zou dan ook graag zien dat hier verandering in komt en dat veel meer beleidsmakers de toegevoegde waarde van satellietdata zien. ‘Rijkwaterstaat laat al zien hoe metingen helpen de infrastructuur in stand te houden, waardoor ons land bereikbaar blijft. Je kunt er ook de kwaliteit van natuur en milieu mee verbeteren. Zo zorgen we er samen voor dat ons land ook voor volgende generaties een gezonde, groene en fijne plek is om te leven.’